Kresy Wschodnie w fotografii


Autor zdjęć: r. p. Zdzisław Malinowski

Z wielką przyjemnością publikujemy galerie zdjęć jego autorstwa.


Słowo wstępu. Czym są Kresy Wschodnie?

Kresy Wschodnie lub po prostu Kresy – dawne wschodnie pogranicze Polski, funkcjonujące w okresie międzywojennym i dawniej jako część polskiego terytorium państwowego, a obecnie stanowiące fragmenty obszarów państwowych Ukrainy, Białorusi i Litwy.

Termin kresy wschodnie jest pojęciem wielowarstwowym, zarówno geograficzno-politycznym, jak i historycznym, socjologicznym, kulturowym i literackim. Stanowi element polskiej narracji historyczno-politycznej i bywa wykorzystywany propagandowo, będąc jednocześnie źródłem mitologii i pamięci historycznej. Termin ten, w dużej mierze koresponduje z rosyjskim imperialnym pojęciem okrainy (Oкраины), oraz stanowi element polskiego dyskursu historycznego, równocześnie odnosząc się do terenów zamieszkiwanych przez różne grupy narodowe i etniczne (Polaków, Ukraińców, Białorusinów, Litwinów, Żydów, Niemców i innych). Z tej przyczyny postrzegany jest przez część badaczy jako jednostronnie wyrażający wyłącznie polską optykę i pamięć. Funkcjonując w polskim obiegu, pojęcie kresów stanowi źródło narracji historycznych i kulturowych, rozumiany bywa też jako obszar polskiej „swojskości”, bywa synonimem „małej ojczyzny” Polaków wysiedlonych po II wojnie światowej z terenów, które, na skutek konferencji jałtańskiej (4-11 lutego 1945 r.), znalazły się poza granicami Polski.

Według badań CBOS z 2012 r. blisko 2% Polaków w tamtym okresie pochodziło z Kresów, a ponad 12% miało urodzonych na Kresach przodków w linii prostej. Łącznie osób pochodzących z Kresów w Polsce żyło od 4,3 mln do 4,6 mln, z czego 25% w woj. dolnośląskim, 10% w woj. śląskim, 9% w woj. lubuskim i 9% w woj. mazowieckim. Kresowe pochodzenia deklarowało 51% mieszkańców woj. lubuskiego, 47% woj. dolnośląskiego, 30% woj. opolskiego, 25% woj. zachodniopomorskiego, 18% woj. warmińsko-mazurskiego i 17% woj. pomorskiego.

Zakres znaczenia terminu „kresy” ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. W XVII i XVIII wieku nazwa własna „Kresy” (wielką literą) oznaczała wąski pas ziem pogranicznych (zwanych „ukrainnymi”) w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej, na których rozciągnięte były linie chorągwi. Po wojnach z Rosją i Turcją w XVII wieku utracone ziemie wysunięte najdalej na wschód i południowy wschód nazywano jednak raczej łacińskim terminem „avulsa” – ziemie oderwane, których odzyskanie uważano za oczywisty polityczny obowiązek. Samo pojęcie „kresy” we współczesnym rozumieniu pojawiło się w latach 50. XIX wieku, wprowadzone przez Wincentego Pola w wydanej w 1854 roku rapsodii rycerskiej Mohort. Zostało ono tam użyte w znaczeniu staropolskim jako określenie żyjącego własnym rytmem odległego pogranicza. Niedługo potem nabrało szerszego znaczenia pod względem geograficznym – oznaczało południowo-wschodnie ziemie dawnej Rzeczypospolitej, utracone w wyniku zaborów na rzecz imperium rosyjskiego, w nomenklaturze rosyjskiej nazywane „guberniami południowo-zachodnimi” lub „Krajem Południowo-Zachodnim”. W XIX wieku cały obszar zaboru rosyjskiego, który nie wszedł w skład Królestwa Polskiego, w polskiej kulturze powszechnie nazywano „ziemiami zabranymi”.

Na początku XX wieku, a przede wszystkim w okresie II Rzeczypospolitej  termin „Kresy” ponownie zaczęto pisać wielką literą, a jego znaczenie uległo rozszerzeniu na obszary wchodzące w przeszłości w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Galicję Wschodnią. W tym czasie Lwów i Wilno uznano za główne miasta kresowe. Po traktacie ryskim z 1921 roku, który m.in. ustalał przebieg nowej polskiej granicy wschodniej, pojawiło się pojęcie „Kresy utracone”, zwane także „Kresami Zewnętrznymi” lub „Kresami Dalszymi”, przez które rozumiano ziemie dawnej Rzeczypospolitej, które na mocy traktatu weszły w skład późniejszego ZSRR. Odpowiednio, „Kresami Wewnętrznymi”, „Kresami Bliższymi” lub po prostu „Kresami” określano ziemie położne między wschodnią granicą II Rzeczypospolitej a linią Curzona. Ponadto w obrębie Kresów Wschodnich niekiedy występowało rozróżnienie na „Kresy Północno-Wschodnie” i „Kresy Południowo-Wschodnie” (mając na myśli odpowiednio ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi Halicko-Włodzimierskiej) – odrębne pod względem historycznym, kulturowym, etnicznym i demograficznym.

Po II wojnie światowej i w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej termin „Kresy” został wyeliminowany ze słownika polskich pojęć narodowych. W wyniku polityki podporządkowanych Związkowi Radzieckiemu polskich władz komunistycznych, był on w praktyce słowem zakazanym. W polskiej historiografii powszechnie stosowano wówczas określenia pochodzące z terminologii radzieckiej – „Zachodnia Białoruś” i „Zachodnia Ukraina”. Po zmianach ustrojowych na początku lat 90. XX wieku polska historiografia odzyskała swobodę posługiwania się terminem „Kresy”, jednocześnie jednak poszukiwano nowego, bardziej neutralnego określenia, które byłoby akceptowalne dla historyków z państw na wschód od Polski. Popularne stały się wówczas nazwy zaproponowane w 1993 roku przez Jana Jerzego Milewskiego: „ziemie północno-wschodnie II Rzeczypospolitej” zamiast „Zachodniej Białorusi” i odpowiednio „ziemie południowo-wschodnie II Rzeczypospolitej” zamiast „Zachodniej Ukrainy”. Ich zwolennikiem był także Tomasz Strzembosz, zdaniem którego nie były to żadne „kresy”, obrzeża państwa polskiego, ale jego centrum. Jednak nowe określenia nie spotkały się z akceptacją m.in. na Białorusi. Na początku XXI wieku wielu polskich historyków nadal chętnie posługuje się terminami „Kresy” i „Kresy Wschodnie”.

Różnorodność kulturowa
Na kresach południowo-wschodnich nie występowały wyraźne lub trwałe granice polityczne, kulturowe, etniczne czy religijne. Były one obszarem wzajemnego przenikania kultur cechujących się pokrewieństwem językowym i wspólnym pochodzeniem. Ogólnie na kresach krzyżowały się różne uwarunkowania polityczne, społeczne i kulturalne, co w długiej perspektywie mogło prowadzić do współpracy i przenikania, lub też do konfliktów i wzajemnej izolacji poszczególnych zamieszkujących je grup. Sąsiedztwo bywało czynnikiem zarówno integrującym, jak i dezintegrującym.

Bliskość geograficzna sprzyjała czasem konfrontacji politycznej, kulturalnej i gospodarczej pomiędzy grupami, w zależności od stopnia ich samoidentyfikacji. Szczególnie objawiło się to w XX wieku, gdy kresy stały się areną silnych tendencji nacjonalistycznych, na które nałożyły się uprzedzenia, stereotypy, brak wzajemnej wiedzy i wartościowanie się nawzajem przez poszczególne grupy. Na tę różnorodność nałożyło się doświadczenie ideologii komunizmu, na które zareagowano w różny sposób. Polacy odnieśli się do niej w większości negatywnie, podczas gdy Białorusini w dużym stopniu zaakceptowali ją jako swoją i włączyli w proces kształtowania się ich tożsamości narodowej.

Kresy zamieszkiwali przedstawiciele blisko trzydziestu narodów. Byli to: Polacy, Rusini, Ukraińcy, Żydzi, Litwini, Łotysze, Estończycy, Białorusini, Niemcy, Rosjanie, Czesi, Słowacy, Węgrzy, Turcy, Tatarzy, Ormianie, Grecy, Wołosi, Rumuni, Serbowie, Holendrzy, Karaimi, Szkoci, Austriacy, Łemkowie, Bojkowie, Huculi, Cyganie i inni. Wyraźnie zaznaczała się również różnorodność religijna. Na kresach mieszkali rzymscy katolicy, grekokatolicy, prawosławni, judaiści, katolicy obrządku ormiańskiego, karaimi, muzułmanie, buddyści, protestanci (luteranie, kalwini, baptyści, adwentyści i zielonoświątkowcy) czy świadkowie Jehowy.

Kresy w polskiej świadomości narodowej
Henryk Sienkiewicz – popularyzator mitu polskiego etosu rycerskiego na wschodzie

W świadomości Polaków kresy były określoną rzeczywistością przypominającą dni chwały i potęgi, ale także klęski i męczeństwa. Zostały one utrwalone w micie kształtowanym głównie przez literaturę od XVII wieku, zgodnie z którym był to obszar stanowiący szkołę polskiego rycerstwa i jego etosu. Tematem największych pochwał i mitologizacji stały się przewagi polskich rycerzy, odnoszone podczas nieustających na tym obszarze wojen– walk toczonych na „przedmurzu”. Ideologizowano ich i przedstawiano na wzór antycznych herosów. Czynił tak między innymi polski pisarz Henryk Sienkiewicz. Na kształtowanie się w polskiej kulturze poczucia straty miała także twórczość poetów romantycznych pochodzących z dawnych wschodnich ziem Rzeczypospolitej – Adama Mickiewicza z Nowogródka i Juliusza Słowackiego z Krzemieńca. Przyczyniało się to do powstania w polskiej myśli politycznej i szerzej, w polskiej świadomości narodowej, idei jedności tych obszarów z całą Polską i integrowania tamtejszych kultur z polską kulturą. Zwolennicy tej idei uważali kresy za miejsce wielkiej, nie ukończonej cywilizacyjnej pracy. W polskiej kulturze postrzegano jednak ten obszar także jako scenerię międzycywilizacyjnego spotkania.

Idea Kresów jest żywa i ma dużą siłę oddziaływania. Istnieje wiele organizacji pozarządowych / stowarzyszeń, związków stowarzyszeń, fundacji / posiadających słowo „Kresy” w swojej nazwie.

Obecnie pojęcie kresów nadal jest mocno zakorzenione w polskiej kulturze. Kresy sprzed II wojny światowej często przedstawiane są w kontekście sentymentalnym i wspomnieniowym, jako „kraj lat dziecinnych” i raj utracony. Natomiast kresy czasów II wojny światowej i późniejszych to w kulturze polskiej przede wszystkim doświadczenie tragedii; miejsce, w których polskość stała się ofiarą zbrodni. Zdaniem prof. Wojciecha Śleszyńskiego, Kresy Wschodnie w znacznym stopniu uległy już wymazaniu z polskiej pamięci zbiorowej. Według niego jest to skutek wieloletniej polityki władz komunistycznych, obecnego ukierunkowania Polski na Unię Europejską i jej oddalania się od Białorusi. Prowadzi to do obrastania Kresów coraz większym mitem, które straciły swój rzeczywisty obraz, stając się w oczach Polaków dzikim, postkomunistycznym obszarem Europy. Skutkiem tego ma być coraz słabsze rozumienie w Polsce procesów politycznych i społecznych, które zachodzą na Białorusi, Litwie i Ukrainie.

Kresy południowe, północne i zachodnie
Największy zasięg terytorialny Rzeczypospolitej na tle dzisiejszych granic

Określenia „kresy” używano także wobec innych terytoriów niż ziemie na wschód od centrum Polski. Jan Ludwik Popławski identyfikował z kresami wszystkie polskie ziemie pograniczne. Od 2 połowy XIX wieku, przede wszystkim w okresie nasilenia germanizacji, w polskiej publicystyce politycznej zaczęto stosować pojęcie kresów do ziem historycznie polskich znajdujących się w składzie Królestwa Prus (kresy zachodnie, kresy północne), choć w tym przypadku częściej posługiwano się terminem „pogranicze”. Pojęcia „” szczególnie często używała publicystyka Narodowej Demokracji. Obejmowały one zwykle jej zdaniem Górny Śląsk i Pomorze, a według niektórych publicystów ziemie sięgające rzek Odry i Nysy. W okresie II Rzeczypospolitej terminu „kresy” używano również ze względów politycznych na określenie różnych innych terenów spornych, np. Spisza i Orawy („Kresy Południowe”) oraz pogranicza białorusko-litewsko-polskiego.

Kresy w znaczeniach innych niż geograficzne
Zdaniem prof. Andrzeja Nowaka termin „kresy” może mieć sens nie tylko przestrzenny, ale także czasowy – jako kres istnienia polskiej kultury i tożsamości na ziemiach, które znalazły się poza granicami Polski. Pod wpływem depolonizacyjnej polityki zaborców, ale także w wyniku konkurencji ze strony umacniającej się świadomości narodowej Litwinów, Ukraińców i w końcu Białorusinów, kultura polska stopniowo traciła swoją pozycję i siłę, ulegała ciągłemu regresowi. Prof. Zbigniew Śleszyński określenia „kresy” używa także w kontekście „kresu pamięci” – wymazania z polskiej pamięci zbiorowej dziedzictwa ziem wschodnich. Według niego, Kresy są także subiektywnym, metafizycznym światem wspomnień i uczuć osób, które je odwiedzają lub na różny sposób doświadczają – nie ma jednych Kresów, są Kresy każdego z nas.

Kresy 1918–1939
W maju 1919 roku Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy przedłożył w sejmie wniosek nagły w sprawie zapewnienia autonomii Galicji Wschodniej. Działo się to w momencie, kiedy Armia Czerwona doszła do Zbrucza, a kiedy nie podpisano jeszcze traktatu wersalskiego, i mocarstwa zachodnie nie podjęły jeszcze decyzji „o zezwoleniu Polsce zajęcia Galicji po Zbrucz”. Pod wnioskiem podpisali się: Aleksander Skarbek, Stanisław Głąbiński, Marian Seyda, Edward Dubanowicz, Stanisław Grabski, Wojciech Korfanty, Jan Zamorski, Witold Teofil Staniszkis, Aleksander Dębski i inni. Kiedy sytuacja polityczna zmieniła się na korzyść Polski, wniosek został wycofany, a jego autorzy zadeklarowali się jako zwolennicy asymilacji narodowej.

Po podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 roku, który m.in. ustalał przebieg nowej polskiej granicy, na wschód od ówczesnej granicy pozostało większość ziem odebranych Polsce jeszcze za czasów II rozbioru i ziemie zajęte przez Rosję w I rozbiorze. Na terenach tych pozostała liczna społeczność polska, szacowana na 1,2 miliona do 2 milionów Polaków. Kolejne ponad 100 tysięcy Polaków wyemigrowało w granice II Rzeczypospolitej ze wschodu, byli to głównie ziemianie i inteligencja.

Rosja sowiecka wobec polskiej społeczności pozostałej na wschód od Zbrucza początkowo zorganizowała akcję polegającą na uczynieniu z Polaka wzorcowego obywatela sowieckiego. Ku temu zmierzała wprowadzona autonomia i pozorowana szeroka swoboda w polskich okręgach narodowościowych, Marchlewszczyźnie i Dzierżyńszczyźnie. Zsowietyzowaną

społeczność polską planowano wykorzystać jako element destabilizacyjny wobec II Rzeczypospolitej. Jednymi z większych miast o charakterze polskim były wówczas Mińsk i Żytomierz. Z biegiem czasu oczywistym stało się, że Polacy nie byli podatni na wyczekiwaną przez Sowietów zmianę swojej mentalności. Postanowiono więc rozwiązać „kwestię polską” na obszarze ZSRR inną metodą, a mianowicie poprzez całkowitą eksterminację Polaków. Okręgi narodowościowe zostały zlikwidowane w latach trzydziestych XX wieku. Szacuje się, że podczas rozpętanej czystki etnicznej co najmniej 111 tysięcy Polaków zostało wymordowanych, prawie 29 tysięcy skazano na pobyt w obozach koncentracyjnych w strukturach Gułagu, a ponad 100 tysięcy deportowano m.in. do Kazachstanu, na Syberię, w rejony Charkowa i Dniepropietrowska.

Kresy w czasie II wojny światowej i po niej
Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku obszar kresów wchodzący do tej pory w skład II Rzeczypospolitej znalazł się pod okupacją radziecką, a po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku – pod okupacją niemiecką. Po II wojnie światowej wschodnia granica Polski została ustalona na linii Curzona, w wyniku czego obszary nazywane kresami znalazły się poza jej terytorium.

W latach 1939–1941 Kresy Wschodnie były okupowane przez ZSRR i – do 1940 r. – Litwę (Wileńszczyzna), w latach 1941–1944 – przez III Rzeszę, w latach 1944–1945 – ponownie przez ZSRR. 22 października 1940 roku brytyjski ambasador w ZSRR Stafford Cripps przedstawił stronie radzieckiej memorandum, w którym Wielka Brytania gotowa była uznać, do czasu podjęcia konsultacji de facto suwerenność ZSRR w Estonii, Łotwie, Litwie, Besarabii i Północnej Bukowinie i tych częściach byłego państwa polskiego, które znajdują się obecnie pod władzą (control) radziecką.

Aneksja terytorium Polski została zaakceptowana przez Wielką Brytanię i USA podczas konferencji teherańskiej oraz jałtańskiej. Decyzje w sprawie zmian granic Polski przez Wielką Brytanię, ZSRR i USA podjęte bez udziału i zgody Rządu RP na uchodźstwie były pogwałceniem zasad Karty Atlantyckiej i polsko-brytyjskiej umowy sojuszniczej.

Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji Kresy Wschodnie zostały odłączone od Polski i wcielone do republik związkowych ZSRR: Białoruskiej SRR, Litewskiej SRR i Ukraińskiej SRR. Zakończyła się tym samym sowiecka okupacja Kresów Wschodnich (chociaż opór zbrojny i represje wobec ludności trwały do początku lat pięćdziesiątych) oraz w drodze cesji nabył to terytorium Związek Radziecki. W świetle prawa międzynarodowego wszystko, co działo się przed podpisaniem wyżej wspomnianej umowy na Kresach Wschodnich w granicach określonych w traktacie ryskim, działo się na terytorium Polski.

Rząd RP na uchodźstwie (od 5 lipca 1945 r. nieuznawany przez Wielką Trójkę, a po 1972 r. już przez żadne państwo na świecie) aż do końca swego istnienia formalnie nie uznawał oderwania Kresów od Polski. Na emigracji funkcjonowały liczne organizacje kresowe, m.in. Związek Ziem Północno-Wschodnich RP (1942-1972), Związek Ziem Południowo-Wschodnich RP (1943-1970), Związek Ziem Wschodnich RP (utworzony w 1955), Koło Lwowian w Londynie (utworzone w 1960), Koło Lwowian w Sztokholmie, Związek Żołnierzy Kresowych w Niemczech, Koło Kijowian, Koło Samborzan, Koło Drohobyczan, Związek Miłośników Wilna im. Króla Zygmunta Augusta w Chicago, Związek Ziem Wschodnich w Melbourne. Kresowianie od 1949 r. mieli swoją reprezentację w emigracyjnym „parlamencie” – w Radzie Narodowej RP/ Radzie Rzeczypospolitej działacze kresowi skupiali się w Klubie Ziem Wschodnich. Wydawano czasopisma związane z Kresami (m.in. w l. 1946-1950 tygodnik „Lwów i Wilno”). Do najbardziej znanych emigracyjnych działaczy kresowych zaliczali się m.in.: Stanisław Mackiewicz, Józef Godlewski, Stefan Tyszkiewicz, Kazimierz Okulicz, Adam Treszka.

Historiografia białoruska, litewska i ukraińska wobec pojęcia „Kresów”
Słowo „kresy” wywołuje negatywne  skojarzenia wśród  Białorusinów, Litwinów i Ukraińców. Zdaniem prof. Wojciecha Ślesickiego, z punktu widzenia tych narodów określenie to jest zbyt polskie i podkreśla peryferyjność ich ziem w stosunku do Warszawy czy Krakowa. „Kres” bowiem, czyli koniec, to pojęcie konstruowane z perspektywy centrum, czyli etnicznych obszarów polskich. Według Jana Szumskiego używanie terminu „Kresy” jest prowokujące i niesprawiedliwe dla Białorusinów.

Jednocześnie wiedza i zrozumienie sensu pojęcia „kresy” w białoruskiej historiografii są ograniczone. Biełaruskaja encykłapiedyja w bardzo krótkim haśle „Kresy Wschodnie” opisuje jako nazwę, której w latach 1921–1939 używały oficjalne władze polskie w stosunku do obszarów nazywanych w białoruskiej historiografii „Zachodnią Białorusią” i „Zachodnią Ukrainą”. W przybliżeniu odpowiada to tej części Kresów, które po traktacie ryskim znalazły się w składzie II Rzeczypospolitej („Kresy Wewnętrzne”). Źródło nie wspomina, że nazwa używana była wcześniej i później, a także o tym, że obejmowała szerszy i zmienny obszar.

Ukraińscy naukowcy i badacze są ustosunkowani zdecydowanie negatywnie do terminu Kresy Wschodnie. Roman Czmełyk, dyrektor jednego z największych lwowskich muzeów historycznych – Muzeum Etnograficznego, uważa, że termin „Kresy Wschodnie” powinien nie być stosowany lub zastąpiony terminem bardziej „poprawnym”, natomiast ukraiński historyk – Łeonid Zaszkilniak stwierdził, że do czasu gdy pamięć historyczna nie zmieni tego terminu przez najbliższe trzy-cztery pokolenia, terminu „Kresy Wschodnie” należy używać jak najrzadziej.

 

Źródło: Wikipedia

 


Nowogródek [za Wikipedią] – (biał. Навагрудак, Nawahrudak; ros. Новогрудок, Nowogrudok) – miasto na Białorusi, w obwodzie grodzieńskim, na Wysoczyźnie Nowogródzkiej, siedziba administracyjna rejonu nowogródzkiego. W 2018 roku liczyło ok. 29,4 tys. mieszkańców.

Stolica województwa nowogródzkiego I Rzeczypospolitej (1500–1795), stolica województwa nowogródzkiego II Rzeczypospolitej. Prawo magdeburskie nadał Zygmunt I Stary w 1511 roku. Miejsce obrad sejmików ziemskich powiatu nowogródzkiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku.

 


ŚWITEŹ

(Fragment ballady Adama Mickiewicza)

Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.

Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona,
W wielkiego kształcie obwodu,
Gęstą po bokach puszczą oczerniona,
A gładka jak szyba lodu.

Jeżeli nocną przybliżysz się dobą
I zwrócisz ku wodom lice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,
I dwa obaczysz księżyce.

 


Zaosie [za Wikipedią] – wieś na Białorusi, w obwodzie brzeskim, w rejonie baranowickim.

Zaścianek szlachecki położony był w końcu XVIII wieku w powiecie nowogródzkim województwa nowogródzkiego.

W Zaosiu, będącym szlacheckim zaściankiem, znajdował się dwór i folwark należący do rodziny Mickiewiczów, uchodzący, obok Nowogródka, za najbardziej prawdopodobne miejsce narodzin Adama Mickiewicza (metryka chrztu nie zawiera dokładnej informacji o miejscu urodzenia).


Zamek w Haliczu – zbudowany na wysokim wzniesieniu w 1367 roku przez króla Polski Kazimierza Wielkiego


Halicz – zabytki dawnego książęcego grodu Halicz położone na terenie dzisiejszej wsi Kryłos w odległości 6 km od miasta Halicz


Kościoły

© Kopiowanie i/lub rozpowszechnianie tylko za zgodą autora.