Miasta kresowe

Wpis o miastach kresowych został opracowany przez Zdzisława Malinowskiego, któremu serdecznie dziękujemy.

Berdyczów

Bolechów

Bołszowce

Brzeżany

Dolina

Dubno

Kałusz

 


Berdyczów


Historia

Na mocy unii lubelskiej w 1569 miasto stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Około 1626 r. wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz po uwolnieniu z niewoli tureckiej jako wotum dziękczynne ufundował w Berdyczowie kościół i sprowadził karmelitów. Stanisław Zaremba (biskup kijowski) w 1647 został, według relacji wiernych, uzdrowiony za wstawiennictwem Matki Bożej Berdyczowskiej, której obraz ogłosił cudownym. Obraz koronowany został w 1756 papieskimi koronami. Berdyczów, w którym znajduje się kościół Karmelitów Bosych z XVIII w., był słynnym ośrodkiem kultu maryjnego, a w XIX wieku centrum chasydzkim na Wołyniu.

W 1593 r. uzyskał prawa miejskie. Czasy Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego były dla Berdyczowa okresem rozwoju. Sanktuarium otoczono potężnym wałem, z mostem zwodzonym i z bastionami uzbrojonymi w 60 armat. Była to prawdziwa twierdza. W tych murach wzrastał karmelita o. Marek Jandołowicz – duchowy przywódca konfederacji barskiej, którego Juliusz Słowacki uczynił głównym bohaterem znanego dramatu. W 1768 r. Kazimierz Pułaski z 700 konfederatami i 800 cywilami przetrwał 17 dni oblężenia Berdyczowa, trzykrotnie odpierając szturmy.

Od 1721 roku wszedł w posiadanie rodziny Radziwiłłów jako spadek dla Barbary Franciszki Zawisza zamężnej za Mikołajem Faustynem Radziwiłłem.

W 1777 roku w Berdyczowie ukazała się pierwsza polska encyklopedia przeznaczona dla dzieci i młodzieży Krótkie zebranie zarzutów ciekawych o rzeczach tego świata pod, zmysły nam podpadających i je zadziwiających ku pożytkowi młodzi zwięzłemi odpowiedziami ułatwione napisana przez Józefa Iwanickiego.

Berdyczów w 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski został włączony do Rosji, od 1846 był siedzibą ujezdu berdyczowskiego. W 1837 w Berdyczowie powstał Związek Ludu Polskiego. 15 marca 1850 roku w Berdyczowie miał miejsce ślub Eweliny Hańskiej i Honoré de Balzaca. W dniu 3 grudnia 1857 roku w Berdyczowie przyszedł na świat Józef Teodor Konrad Korzeniowski, bardziej znany jako Joseph Conrad. Wiosną 1920 roku zajęty przez wojska polskie podczas Wyprawy kijowskiej. W lecie 1920 roku podczas wojny polsko-bolszewickiej Rosjanie wymordowali w szpitalu w Berdyczowie 600 rannych polskich żołnierzy wraz z opiekującymi się nimi pielęgniarkami. Od 1922 miasto było w Ukraińskiej SRR. W 1941 roku zajęte przez III Rzeszę. Po wojnie w ZSRR. Od 1991 należy do państwa ukraińskiego.

Podczas II wojny światowej w sanktuarium berdyczowskim mieściło się radzieckie więzienie.

Zabytki

Klasztor karmelitów bosych w Berdyczowie

Zabytkowy zespół klasztorny zakonu karmelitów bosych w Berdyczowie, ufundowany w 1630 roku na miejscu dawnej twierdzy rodu Tyszkiewiczów i zwany Fortecą Najświętszej Maryi Panny; przez wieki jedno z najważniejszych miejsc kultu religijnego, nauki i kultury na ziemiach ukraińskich, w XVII i XVIII wieku odgrywający znaczącą rolę polityczną i militarną. Burzliwe dzieje regionu zmusiły zakonników do czterokrotnego opuszczenia klasztoru – czterokrotnie też tam wrócili. W 2011 roku Kościół katolicki ogłosił go narodowym sanktuarium Ukrainy.

Karmelici prowadzili w klasztorze działalność misyjną, ekumeniczną, duszpasterską, pielgrzymkową, wydawniczą, poligraficzną, patriotyczną, obronną (utrzymywali fortecę i stałą załogę wojskową), charytatywną (przez utrzymywanie i prowadzenie szpitala oraz domu opieki dla biednych), a także wychowawczą i edukacyjną – zakonnicy utrzymywali i prowadzili szkołę.

Założenie klasztoru

W roku 1627 wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz został wzięty do niewoli podczas potyczki z Tatarami. Według jego relacji, gdy spał w kajdanach objawiła mu się Matka Boża w otoczeniu zakonników i poleciła: ty twierdzę przez żadne nigdy niezdobytą wieki masz wystawić. Tyszkiewicz ślubował, że w przypadku uwolnienia wybuduje kościół, klasztor i fortecę, które przekaże zakonnikom.

Tyszkiewicz został wykupiony z niewoli i w roku 1630 udał się do Lublina. 16 lipca, w uroczystość Matki Bożej Szkaplerznej, słuchał Mszy w kościele karmelitów bosych. Jak twierdził, tam rozpoznał habity, które widział we śnie. W Lublinie przebywali wówczas wizytator generalny zakonu z Rzymu oraz prowincjał. Tyszkiewicz uzyskał od nich wstępną zgodę na fundację i 19 lipca w Trybunale Lubelskim wystawił dokument, w którym oddał swój zamek i plac w Berdyczowie na kościół i klasztor karmelitów bosych, które zobowiązał się wybudować. Obdarował również zakon wsią Skrahlówka oraz dochodem 1800 zł rocznie z własnego majątku. Fundację zatwierdził biskup kijowski Bogusław Boxa Radoszewski dokumentem wydanym w Cudnowie 10 listopada 1630 roku.

Odpisy dokumentów fundacyjnych zostały przesłane do Rzymu, gdzie stały się przedmiotem obrad definitorium generalnego karmelitów bosych w maju 1632 roku. Władze zakonu oficjalnie zatwierdziły fundację i zadecydowały, że nowy klasztor będzie placówką misyjną, która ma prowadzić działalność ewangelizacyjną na wschodnich kresach Rzeczypospolitej oraz stać się zaczątkiem planowanej prowincji ruskiej. W związku z tym klasztor uzyskał zezwolenie na odprawianie liturgii w rycie bizantyjskim i nabożeństw w języku starocerkiewnosłowiańskim. Do czasu ukończenia prac budowlanych zakonnicy mieli przygotowywać się do przyszłej misji w karmelitańskim klasztorze we Lwowie.

2 marca 1634 roku biskup kijowski Andrzej Szołdrski uroczyście położył kamień węgielny pod dolny kościół w obecności Tyszkiewicza i wielu znamienitych gości. Budowa kościoła i przebudowa zamku na klasztor trwały osiem lat. 22 lipca 1642 roku poświęcono budynki, a w Berdyczowie zamieszkało pierwszych sześciu karmelitów.

Historia klasztoru

Ewakuacja i zajazdy w XVII wieku

W latach 1642–1648 pierwsi karmelici berdyczowscy organizowali podstawy życia zakonnego i wykańczali przekazane im budowle. Po wybuchu powstania Chmielnickiego i pierwszych atakach na klasztor, podjęto decyzję o ewakuacji zakonników. Forteca została opuszczona, a następnie splądrowana przez wojska kozackie i tatarskie.

W 1663 roku zakonnicy powrócili do Berdyczowa. Odrestaurowali kościół i klasztor oraz przywrócili życie wspólnotowe i nabożeństwa. Jednakże spadkobiercy Janusza Tyszkiewcza, którzy podczas nieobecności karmelitów uznali fortecę za opuszczoną, próbowali podważyć akt fundacji. Gdy spotkali się z odmową zorganizowali zajazd, na czele którego stanęli komisarz berdyczowski Świderski i oficjalista Grabowski. Żołnierze starosty poznańskiego napadli na klasztor i złupili go 19 marca 1684 roku. Podczas drugiego zajazdu, 7 maja 1686 roku, pobito i wyrzucono zakonników oraz obrabowano klasztor oraz kościół, gdy komisarz Pucharzewski zebrał gromadę motłochu i uzbroił ich w kosy, strzelby, hakownice.

Wyrzuceni karmelici rozpoczęli proces, który trwał bardzo długo, mimo przychylnych dla zakonników wyroków różnych instancji. Ostatecznie dopiero w roku 1717 decyzja trybunalska zmusił spadkobiercę Tyszkiewiczów, Krzysztofa Zawiszę, do wpuszczenia karmelitów do Berdyczowa i zapłacenia im odszkodowania za wyrządzone szkody.

Okres świetności klasztoru w XVIII wieku

Około roku 1720 karmelici po raz drugi powrócili do zrujnowanego klasztoru, który nie nadawał się do zamieszkania. Wybudowali więc tymczasowe, drewniane chaty i własnoręcznie zabrali się za odbudowę klasztoru i kościoła. Pracami kierował architekt Grzegorz Tarnawski. W 1734 roku pierwszy etap odbudowy został ukończony, a klasztor przywrócono do godności przeoratu. Liczył wówczas siedmiu ojców i kilku braci.

W roku 1739 roku rozpoczęto budowę górnego kościoła, którą ukończono w roku 1754. Połączono ją z przebudową murów twierdzy a pracami kierował architekt Jan de Witte.

Klasztor przeżył apogeum rozwoju i świetności po uroczystościach konsekracji górnego kościoła, a szczególnie po koronacji obrazu papieskimi koronami Benedykta XIV, dokonanej przez biskupa kijowskiego Kajetana Sołtyka w dniu 16 lipca 1756 roku. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem w całej Rzeczypospolitej, od tamtego czasu liczne pielgrzymki zaczęły przybywać do sanktuarium.

Otoczony potężnym wałem z mostem zwodzonym i bastionami uzbrojonymi w 60 armat, klasztor zmienił się w twierdzę. Na koszt zakonu utrzymywano stałą załogę wojskową, zdolną stawić opór napadom. 6 maja 1749 roku definitorium generalne karmelitów w Rzymie zezwoliło klasztorowi w Berdyczowie na utrzymywanie wojska celem obrony obrazu Matki Bożej. Dwukrotnie gościł w fortecy król Stanisław August Poniatowski – w roku 1781 i 1787.

W 1768 roku, po rozbiciu wojsk konfederatów barskich pod Żytomierzem, do Berdyczowa wkroczyły oddziały pod dowództwem Kazimierza Pułaskiego. Przeor Józef Zwoliński udostępnili twierdzę Pułaskiemu, a ten wprowadził do niej 700 konfederatów i 800 mieszkańców Berdyczowa. 28 maja wojska rosyjskie wkroczyły do miasta. Oblężenie fortecy trwało 17 dni. Wojska konfederackie, wspierane przez załogę twierdzy, odparły trzy szturmy Rosjan. Brak żywności i amunicji zmusił Pułaskiego do układów, na których mocy konfederaci opuścili z bronią mury 14 czerwca, a mieszkańcy miasta uzyskali amnestię. Twierdzę zajęło wojsko rosyjskie, które skonfiskowało pozostałe 48 armat i wszelką broń, spaliło drukarnię, a także zarekwirowało skarbiec klasztorny. Rosjanie opuścili Berdyczów 4 października.

Kasata klasztoru

Po drugim rozbiorze Polski klasztory prowincji polskiej, które znalazły się pod władzą Rosji, utworzyły odrębną prowincję ruską. Nowicjat umieszczono w Wiśniowcu, studia filozoficzne i teologiczne w Berdyczowie i Kamieńcu Podolskim. Władze po 1815 rozpoczęły systematyczną akcję kasaty klasztorów.

Kontakt klasztorów leżących na terenie Rosji z władzami karmelitów bosych w Rzymie był utrudniony, gdyż został zakazany przez władze. W 1862 roku przeor Berdyczowa wysłał tajny list do Rzymu, za pośrednictwem biskupa kijowskiego. Zachował się on we włoskich archiwach zakonu. Przeor informował że w kraju nie ma prowincjała, władz prowincjalnych, nie zwołano od lat kapituły. On sam urzędował już sześć lat po upływie kanonicznej kadencji. W odpowiedzi generał nakazał wybrać wśród zakonników dożywotniego wikariusza prowincjalnego, dając mu władzę mianowania przeorów oraz podporządkował administracyjnie klasztor, w drodze kanonicznego wyjątku, władzy biskupa kijowskiego. Nie wiadomo, czy odpowiedź z Rzymu dotarła do Berdyczowa.

Klasztor w Berdyczowie został skasowany jako ostatni w prowincjach ruskiej i litewskiej karmelitów bosych. Wcześniej przyjęto do niego kilkudziesięciu zakonników ze zniesionych w Rosji klasztorów. Wielu ziemian interweniowało na dworze w Petersburgu, uzyskując odwołania od kilku już podjętych decyzji. Dużą rolę w tych interwencjach odegrały petycje do cara podpisane przez mieszkańców Berdyczowa i okolic, tak katolików, jak i prawosławnych.

W roku 1864, podczas trwania powstania styczniowego, ojciec Salezy Martusiewicz został w okrutny sposób zamordowany, jak to określały władze z nienawiści do Polaków i Kościoła katolickiego. Najprawdopodobniej była to krwawa rosyjska prowokacja, która miała wykazać niechęć ludności prawosławnej do zakonników. Pogrzeb Martusiewicza stał się demonstracją jedności mieszkańców miasta. Mordercy nie ujęto, ale we wnioskach wojska i policji do Petersburga zabójstwo stało się przesłanką uzasadniającą konieczność likwidacji klasztoru.

Kasata nastąpiła ostatecznie w roku 1866. Ukazem carskim kościół przemianowano na parafialny. Pozostawiono przy nim dwóch zakonników – jednego jako proboszcza a drugiego jako administratora resztek majątku. Pozostałych kilkudziesięciu karmelitów wywieziono i osadzono osobno przy różnych parafiach katolickich w całej Rosji.

Generał gubernator kijowski obawiał się rozruchów, dlatego w 1866 roku wkroczył do Berdyczowa z dużym oddziałem wojska i zajął klasztor. Napotkał tylko bierny opór. Zabudowania przekazano różnym instytucjom, między innymi wojsku, policji i straży pożarnej. Część przeznaczono na składy i sklepy, które wynajęto kupcom z innych miejscowości, gdyż lokalni przedsiębiorcy nie chcieli uczestniczyć w tym procederze. Wydzielono też mieszkanie dla proboszcza. Majątek przejęto na skarb cesarski.

Proboszczem, do śmierci w 1887 roku, pozostał ojciec Maciej Brydycki. Później parafię obejmowali księża diecezjalni, którzy na początku XX wieku, przy poparciu biskupa kijowskiego i po petycjach mieszkańców, odzyskali część pomieszczeń klasztornych, a za uzbierane wśród lokalnej ludności pieniądze przeprowadzili niezbędne remonty kościoła. Na początku XX wieku zmarł w Rosji ostatni berdyczowski karmelita, Joachim Lipski.

Trzeci powrót karmelitów i druga kasata

W 1917 roku, po obaleniu caratu, kościół i klasztor objęli tymczasowo w posiadanie jezuici. Odnowili częściowo klasztor i przejęli parafię. 9 maja 1918 roku biskup żytomierski Ignacy Dubowski, na prośbę mieszkańców Berdyczowa, wezwał karmelitów do powrotu. 16 czerwca 1918 roku do klasztoru powróciło pierwszych trzech zakonników.

W marcu 1919 roku obległy Berdyczów wojska atamana Petlury. W fortecy schroniło się kilkuset mieszkańców miasta. 26 kwietnia 1920 roku wojska polskie zajęły Berdyczów i weszły do klasztoru. Urządziły tam, za pozwoleniem karmelitów, część szpitala. 3 maja na terenie fortecy odbyły się uroczystości święta Matki Bożej Królowej Polski z udziałem wojska. Ojciec Benedykt Krok w imieniu zakonników złożył uroczystą przysięgę, że będzie strzegł sanktuarium oraz zawierzył Matce Bożej Berdychowskiej całą Ukrainę.

W sierpniu 1920 roku armia Budionnego zajęła Berdyczów, spaliła szpital z rannymi żołnierzami oraz personelem medycznym, mordując tam ponad 600 osób. Nie jest jasne, czy dotyczyło też rannych, którzy znajdowali się w klasztorze. Sanktuarium zostało zniszczone i ograbione, nie oszczędzono nawet sztukaterii. Niejasne są losy berdyczowskich karmelitów. Część ich zginęła w nieznanych okolicznościach. Wiadomo, że w 1923 roku w klasztorze mieszkał jedynie ojciec Bronisław Jarosiński, który pełnił funkcję proboszcza. W 1924 roku zastąpił go ojciec Terezjusz Sztobryn. Zmarł on 7 lipca 1926 roku. Po jego śmierci władza radziecka skonfiskowała sanktuarium, czyniąc z niego własność państwową. Górny kościół przekształcony został w muzeum ateizmu, kościół dolny w kino. W klasztorze siedziby miały różne instytucje, w tym NKWD, które urządziła z jego części więzienie.

W czerwcu 1941 roku, po ataku Niemiec na Związek Radziecki, klasztor i kościół zostały spalone. Władze radzieckie oskarżyły o to wojska niemieckie, które miały użyć pocisków zapalających. Niemcy odpowiedzialnością obciążyli Rosjan, którzy wycofując się mieli podpalić zabudowania klasztorne.

W 1958 roku władze radzieckie rozpoczęły odbudowę zespołu klasztornego według projektu Walentyny Korniejewej. W budynku klasztoru umieszczono średnią szkołę muzyczną i plastyczną, a dolny kościół przebudowano na salę gimnastyczną.

Czwarty powrót karmelitów

W 1989 roku do Berdyczowa przyjechał ojciec Serafin Tyszko, który zamieszkał na stancji w domu prywatnym i rozpoczął pracę duszpasterską. W 1990 roku, jeszcze w czasach istnienia Związku Radzieckiego, na ulicach miasta i pod siedzibą władz mieszkańcy zorganizowali kilka demonstracji, w których żądano zwrotu klasztoru i kościoła. Brali w nich udział, obok katolików, także duchowni i wierni prawosławni. W 1991 roku grupa około 200 osób okupowała dolny kościół, śpiąc w nim przez kilka tygodni.

15 listopada 1991 roku władze niepodległej Ukrainy przekazały zakonowi karmelitów kościół i zachodnią część fortecy, między kościołem a murem. Zakonnicy wybudowali tam mały, tymczasowy klasztor. W dawnym budynku klasztornym pozostawiono szkołę muzyczną. Karmelici rozpoczęli odbudowę obu kościołów. W pracach inwentaryzacyjnych pomagali studenci Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej.

W 1993 roku przełożonym klasztoru został ojciec Piotr Hewelt, który doprowadził do poświęcenia dolnego kościoła. Do sanktuarium znów zaczęły napływać rzesze pielgrzymów. 9 czerwca 1997 Jan Paweł II poświęcił nowy obraz Matki Bożej Berdyczowskiej. Koronacja koronami papieskimi odbyła się 19 lipca 1998 roku. Zgromadziła tysiące osób, tak że uroczystości trzeba było przenieść poza mury fortecy. W październiku 2011 roku episkopat Ukrainy ogłosił zespół klasztorny sanktuarium narodowym Ukrainy.

W 2007 roku fundusze na remont klasztoru przekazało polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W kilku pomieszczeniach klasztornych urządzono muzeum, urodzonego w Berdyczowie, Józefa Conrada-Korzeniowskiego. W klasztorze nadal działa szkoła muzyczna. Renowację południowego skrzydła budynku przybramnego (dawnego domu dla gości) w latach 2009–2012 finansowało również Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

18 czerwca 2015 roku, na uroczystości Matki Bożej Szkaplerznej, do sanktuarium w Berdyczowie przybyło 18 pielgrzymek pieszych. Na placu przed zabytkową bramą wjazdową do zespołu klasztornego odsłonięto pomnik Jana Pawła II. W uroczystościach uczestniczyli przedstawiciele korpusu dyplomatycznego z Polski, Rumunii, Japonii, a także władz Ukrainy.

W 2015 roku klasztor miał status Konwentu pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w ramach Delegatury Prowincjalnej na Ukrainie, należącej do Prowincji Krakowskiej Zakonu Karmelitów Bosych.

W kulturze: „Pisz na Berdyczów”

W Pieśni I poematu dygresyjnego „Beniowski”  J. Słowacki pisze:

Lecz pan Beniowski liczył lat dwadzieścia,
O doświadczenie jak o grosz złamany
Nie dbał – wolałby mieć wioskę i teścia,
To jest ślubem być dozgonnym związany
Z panną Anielą. – Téj sztuka niewieścia
Sprawiła, że był srodze zakochany;
Na gitarze grał i rym śpiewał włoski,
I wszystko dobrze szło – dopóki wioski
Nie stracił… wtenczas po włosku: addio!
Po polsku: pisuj do mnie na Berdyczów.
Okropne słowa! jeśli nie zabiją,
To serce schłoszczą tysiącami biczów.

Władysław Kopaliński w Słowniku mitów i tradycji kultury o Berdyczowie napisał:

…prawdopodobnie, sądząc z przysłowia, słynne niegdyś ze źle funkcjonującej poczty na kresach polskich…


Bolechów


Historia

Osada pierwszy raz wymieniona w kronikach w 1371 roku jako Bolechów (Olechów) Wołoski. Do roku 1772 w województwie ruskim w Polsce (ziemia lwowska), miasto lokowane przywilejem królewskim w roku 1612 potwierdzonym przez króla Zygmunta III, po I rozbiorze (1772) w zaborze austriackim, miasto w powiecie dolińskim w kraju koronnym Galicja (od 1866 roku Austro-Węgry). W roku 1890 liczyło ok. 4400 mieszkańców, w tym ponad połowę stanowiła społeczność żydowska (2714 osób). Od 1 listopada 1918 do maja 1919 roku pod administracją  Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, w maju 1919 roku zajęte przez Wojsko Polskie. Od maja 1919 roku do 14 marca 1923 roku pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919 roku. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923 roku. Od grudnia 1920 roku w składzie nowo utworzonego województwa stanisławowskiego.

W 1937 roku liczyło 11300 mieszkańców. W Bolechowie znajdował się sąd, poczta, szkoły, urzędy władzy oraz muzeum regionalne, przemysł reprezentowało kilka niewielkich fabryk (zakłady warzelnicze, olejarnia i trzy zakłady garbarskie).

We wrześniu 1939 roku zajęty przez wojska sowieckie. Podczas ataku III Rzeszy na ZSRR zajęty 3 lipca 1941 roku przez wojska węgierskie i słowackie; od sierpnia 1941 roku pod niemiecką administracją okupacyjną. 4 lipca 1941 roku miejscowi Żydzi zostali poddani pogromowi, polegającemu na biciu i grabieżach. W dniach 28-29 października 1941 roku na uroczysku Berezino Niemcy rozstrzelali 750 Żydów, a dla pozostałych utworzyli w Bolechowie getto. Getto zostało zlikwidowane w rezultacie trzech kolejnych masowych egzekucji oraz wywózki do obozu zagłady w Bełżcu do 25 sierpnia 1943 roku. W sumie podczas okupacji niemieckiej na miejscu zabito 3800 Żydów, a do Bełżca wywieziono 450.

6 sierpnia 1944 roku miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Polacy zostali wysiedleni z Bolechowa pod koniec 1945 roku w ramach tzw. repatriacji

Zabytki

  • zamek

Ludzie związani z miastem

  • Jan Batkowski (1931-2012) – historyk sztuki i architektury, autor książki o Bolechowie
  • Władysław Klimczak(1878-1929) – architekt, profesor Politechniki Lwowskiej;
  • Natalia Kobryńska(1855-1920) – poetka i powieściopisarka, działaczka na rzecz emancypacji ukraińskich kobiet;
  • Jan Kanty Krupiński– notariusz, burmistrz miasta, honorowy obywatel Bolechowa z 1904;
  • Marcella Sembrich-Kochańska(1858–1935)– artystka operowa, profesor muzyki;
  • Krzysztof Panasowiec – pierwszy proboszcz, od chwili przekazania kościoła społeczności katolickiej w Bolechowie;
  • Juliusz Petry(1890-1961) – dziennikarz, literat, pierwszy dyrektor rozgłośni radiowych we Lwowie i Wilnie, a po wojnie we Wrocławiu;
  • Roman Skworyj (zm. 1996) – etnograf i historyk, autor książek, założyciel Muzeum w Bolechowie;
  • Juliusz Voelpel(ur. 1886) – kapitan Wojska Polskiego, odznaczony Krzyżem Walecznych (dwukrotnie), samorządowiec, burmistrz Bolechowa od 1933.

 W Bolechowie urodzili się:

  • Kazimiera Alberti– polska poetka, powieściopisarka, tłumaczka, działaczka kulturalna;
  • Juliusz Holzmüller– polski malarz, tworzył pejzaże, widoki miast, do historii przeszedł jako malarz koni;
  • Kazimierz Kochański (1813-1873) – organista, ojciec Marcelli Sembrich-Kochańskiej
  • Krystyna Multarzyńska (1932-1981) – malarka, autorka dekoracji filmowych;
  • Marceli Najder– polski farmaceuta i działacz społeczny, poseł na Sejm,
  • Leon Ormezowski, polski malarz, nauczyciel akademicki
  • Zbigniew Sawicz– polski artysta fotograf,
  • Ignacy Schindler (1869-1910) – aptekarz i burmistrz;
  • Kopel Schwarz– działacz syjonistyczny, poseł na Sejm II RP I kadencji.
  • Genowefa Telega – działaczka polonijna i parafialna, fundatorka krzyża na wieży kościelnej.

Bołszowce


Historia

Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 8 marca 1408 roku, a miejscowość występuje pod nazwą Mały Bowszów. Rozwój miejscowości rozpoczął się po jej przejściu na własność Kazanowskich: wojewody i hetmana koronnego wojska polskiego Marcina (1566–1636), później do jego syna Dominika Aleksandra (zmarł w 1648), a następnie do rodziny Jabłonowskich. Na początku XIX w. miasteczko przeszło do rodziny Maleckich. W 1830 r. spadkobiercą po Józefie Maleckim został Walerian Krzeczunowicz (1790–1866) po nim jego syn Kornel (1815–1881), wnuk Aleksander (1863–1922), prawnuk Kornel (1894–1988), który posiadał majątek Bołszowce do momentu odebrania Polsce tych ziem po zakończeniu II wojny światowej. Kornel Krzeczunowicz był polskim pisarzem emigracyjnym i ziemianinem, podpułkownikiem Wojska Polskiego, posłem na Sejm IV kadencji w II RP. Jego synem jest Andrzej Krzeczunowicz, dyplomata i dziennikarz.

W 1590 r. Bołszowce staraniami Kazanowskich otrzymało status miasteczka. Było ono często najeżdżane przez Szwedów, Kozaków, Turków i Tatarów. W czasie I wojny światowej zostało doszczętne zrujnowane. W okresie międzywojennym w granicach Polski, w województwie stanisławowskim, w powiecie rohatyńskim, siedziba gminy Bołszowce. W 1922 r. rozpoczęła odbudowę miejscowości staraniem organizacji odbudowy miast województwa stanisławowskiego, która była podporządkowana Sekcji Technicznej i Dyrekcji robót publicznych we Lwowie. Centrum miasta został ratusz, zbudowany w 1932 r. według projektu architekta Stefana Ochli, istniejący do dzisiaj.

We wrześniu 1939 r. zajęte przez Armię Czerwoną. Podczas ataku III Rzeszy na ZSRR zdobyte 3 lipca 1941 r. przez Wehrmacht. Tego samego dnia Niemcy rozstrzelali 450 bołszowieckich Żydów; dla pozostałych około 1500 Żydów utworzono getto. Do końca 1942 r. getto zostało zlikwidowane poprzez deportacje do obozu śmierci w Bełżcu lub do innych gett.

Podczas okupacji niemieckiej w Bołszowcach miał miejsce atak ukraińskich nacjonalistów na Polaków. Według wspomnień świadków zgromadzonych przez Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów stało się to w październiku 1943 roku a liczba ofiar miała wynieść 70. Natomiast Komitet Ziem Wschodnich pisał w raporcie z 15 kwietnia 1944 r.: Ostatnio bowiem nasilił się bardzo terror ukraiński na całym Podkarpaciu nawet, bezpośrednio przed nadejściem bolszewików mordowano i palono wioski i zagrody polskie i tak np. w powiecie Rohatyn wymordowano i spalono wioski polskie BybłoDytiatynPodszumlańce, Skoromochy Stare, Bołszów, Bołszowce….

13 marca 1944 r. nacjonaliści ukraińscy zamordowali karmelitę, wikariusza bołszowieckiego sanktuarium, ojca Bartłomieja Czosnka. Miały też miejsce pojedyncze morderstwa innych ważnych osób zamieszkałych na terenie wsi. Łącznie liczba polskich ofiar zabitych z rąk ukraińskich nacjonalistów w Bołszowcach wyniosła ok. 90 osób.

W celu utrzymania spokoju na zapleczu frontu okupacyjne władze niemieckie zdecydowały o podjęciu akcji odwetowej za działalność miejscowych oddziałów UPA. Jednostka niemieckiej policji złożona z byłych jeńców sowieckich spacyfikowała Bołszowce oraz Bołszów i Słobódkę Bołszowiecką. Według Grzegorza Hryciuka 13 i 14 marca 1944 r. w Bołszowcach zginęło 280 Ukraińców (inne źródło przypisuje tę liczbę ofiar do Słobódki Bołszowieckiej. Mimo braku jakichkolwiek poszlak wskazujących na udział Polaków w mordzie, w 2014 r. z inicjatywy miejscowego greckokatolickiego proboszcza został obok cerkwi wzniesiony pomnik z napisem „Ku pamięci ukraińskich ofiar, które zginęły w akcji niemieckich faszystów i polskich szowinistów w dniu 14 marca 1944 r.”.

Zabytki

  1. Sanktuarium Nawiedzenia NMP – w zachodniej części miejscowości znajduje się zdewastowany w czasach sowieckich pokarmelickikościół i klasztor Nawiedzenia NMP ufundowany przez polskiego hetmana Marcina Kazanowskiegow 1624 r. Budynki wielokrotnie były niszczone podczas najazdów Kozaków, Szwedów, Tatarów i Turków. Kościół był miejscem szczególnego kultu obrazu Matki Boskiej Bołszowieckiej koronowanego 15 sierpnia 1777 r., który obecnie jest umieszczony w kościele św. Katarzyny w Gdańsku. Ogromnych zniszczeń kościół i klasztor doznał również podczas I wojny światowej. Przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej trwały prace remontowe, które zakończyły się sukcesem w 1938 r. Po zakończeniu II wojny światowej i wysiedleniu Polaków z tych ziem kościół zamknięto i urządzono w nim skład zboża i nawozów sztucznych, natomiast z klasztoru zrobiono chlew dla świń i stajnie dla bydła. Wspólnota rzymskokatolicka odzyskała budynki w stanie ruiny w latach 90 XX wieku. Od 2001 r. budynki znajdują się pod opieką ojców franciszkanów. Bardzo często odbywają się w tym miejscu Spotkania Młodych archidiecezji lwowskiej. W ostatnich latach kościół jako wybitny przykład późnobarokowej architektury polskiej został objęty projektem rewaloryzacyjnym, realizowanym w ramach Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Dziedzictwo Kulturowe”, finansowanym ze środków ministerialnych, które pochodzą bezpośrednio z budżetu Państwa Polskiego. Natomiast środki na odbudowę klasztoru pochodzą z Senatu RP i Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. Archeolodzy z Wrocławia podczas prac zabezpieczających odnaleźli w 2006 r. szczątki hetmana Kazanowskiego.
  2. Synagoga z XVIII w.
  3. Cmentarz międzywyznaniowy z najstarszymi zachowanymi nagrobkami sięgającymi połowy XIX w.
  4. dworek Krzeczunowiczówwzniesiony w latach 1926–1929 według projektu Tadeusza Mokłowskiego, oraz należący do dworu park w stylu angielskim (obecnie teren ukraińskiego Domu Opieki Społecznej)
  5. Późno – neogotycki  ratusz z 1932 r.
  6. Zamek (obecnie nie istnieje). W okresie II RP były widoczne jeszcze fundamenty baszty zamkowej.

Brzeżany


Historia

Zabytki

Związani z Brzeżanami

Zamek w Brzeżanach – ruiny zamku z XVI-XVII wieku, dawna własność rodu Sieniawskich,

Historia

W 1530 roku miasto Brzeżany założył Mikołaj Sieniawski, późniejszy wojewoda ruski i hetman wielki koronny. Sieniawski rozpoczął budowę renesansowego zamku[, na zachowanej tablicy erekcyjnej widnieje data 1554. Zamek wzniesiono na płaskowyżu oblanym wodami dwóch odnóg rzeki Złota Lipa, wypływających ze stawu powyżej zamku i kierujących swe wody do drugiego stawu poniżej. Bagnisty teren, zwiększający walory obronne, wymusił na budowniczych wzmocnienie terenu przez wbicie dużej ilości dębowych bali w grząski grunt. Dopiero na tak przygotowanym gruncie zbudowano piwnice i grube mury zamkowe.

Obiekt powstawał od połowy XVI wieku do drugiej połowy XVII wieku i posiada w swojej architekturze cechy renesansowe i barokowe. W XVI wieku na dziedzińcu zamku wzniesiono kościół zamkowy, wyposażony później w liczne malowidła, sztukaterie i nagrobki Sieniawskich dłuta Jana Pfistera i rozbudowany o boczne kaplice z kopułami.

W latach 1648, 1665 i 1667 zamek oparł się Kozakom, a w 1676 r. atakom wojsk tureckich i tatarskich pod wodzą Ibrahima Szejtana. Przed 1675 r. z inicjatywy Mikołaja Hieronima Sieniawskiego hetmana polnego koronnego zamek otoczono czworobokiem fortyfikacji ziemnych typu nowoholenderskiego z czterema bastionami. W związku z wybuchem Powstania kuruców na Węgrzech, w dniu 6 maja 1703 roku na zamku w Brzeżanach doszło do spotkania kuruców i przywódcy chłopów węgierskich z księciem Franciszkiem II Rakoczym, w związku z czym 12 maja Franciszek Rakoczy podpisał tzw. patent brzeżański (nazywany też odezwą brzeżańską), w którym nawoływali Węgrów do zbrojnej walki przeciwko Austrii.

Po śmierci ostatniego z Sieniawskich Adama Mikołaja (zm. 1726) zamek przeszedł na własność Czartoryskich. Stało się to za sprawą małżeństwa Zofii, córki Adama z Augustem Czartoryskim. Później właścicielami zamku byli Lubomirscy i Potoccy. W 1772 roku Brzeżany znalazły się w zaborze austriackim, zniwelowano wtedy wały obronne, zasypano fosę, zlikwidowano garnizon wojskowy. Właścicielowi zamku Aleksandrowi Potockiemu Austriacy nakazali też obniżenie bastei o rozebranie górnych kondygnacji pięciobocznej baszty. W 1778 r. Brzeżany przeszły w ręce Lubomirskich. W końcu XVIII wieku zamek nie był już zamieszkany. Własnością Potockich Brzeżany stały się w roku 1816. W XIX wieku w zamku istniał browar, inne budynki zajęto na koszary i magazyny dopełniając ich zniszczenia. W 1861 r. Stanisław Potocki (1824-1887) podjął pewne prace remontowe, a w 1876 r. zlecił restaurację kościoła Leonardowi Marconiemu.

W latach 1916-1917 podczas I wojny światowej zamek uległ częściowym uszkodzeniom na skutek ostrzału artyleryjskiego, m. in. południowo-wschodni narożnik, skrzydło pałacowe, dachy i jedna z bastei. W 1920 r. do Krakowa wywieziono sarkofagi Sieniawskich, przeniesione później do zamku w Pieskowej Skale. Po wojnie Jakub Ksawery Potocki ofiarował zamek Wojsku Polskiemu, a wojsko postanowiło go odbudować wg stanu z 1775 r., jednak do 1939 r. wykonano jedynie część prac zabezpieczających. Jednocześnie Potocki w swoim testamencie ustanowił ze swoich majętności fundację na leczenie gruźlicy i raka.

Po zniszczeniach z okresu II wojny światowej zamek został pozbawiony dachów i stropów. W 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej w kościele zamkowym urządzili stajnię. Obecnie z zamku zachowane są tylko niektóre mury pałacu z bramą, mury kościoła zamkowego, dolne kondygnacje baszty i bastei. Makietę zamku z czasu świetności można obejrzeć w muzeum miejskim w Brzeżanach. W 2011 roku z powodu braku zabezpieczenia tego co pozostało z zamku runęła jedna z jego ścian.

Architektura

Zamek wzniesiono na planie nieregularnego pięcioboku z trzema ciężkimi, o grubych murach basztami. Półkolista basteja od południa osłaniała wjazd usytuowany w głównym budynku pałacowym. Druga basteja została wzniesiona w narożniku północno-wschodnim, a od strony północno-zachodniej wzniesiono pięcioboczną basztę flankującą kurtynę północną fortecy, załamującą się w połowie pod kątem prostym. Pałac od wschodu broniony był przez mniejszą czworoboczną wieżę przy narożniku południowo-wschodnim obwarowań. Baszty, wieża i basteje posiadały po kilka kondygnacji i rozwinięty system strzelnic. W południowej części założenia znajdował się budynek pałacowy, najstarsza część zamku, zwieńczony attyką z fryzem arkadowym o strzelnicach kluczowych. W przyziemiu znajduje się renesansowy portal z herbami Sieniawskich i tablicą erekcyjną. Przy pałacu wzniesiono kościół zamkowy, renesansowo-barokowy. Pozostałe skrzydła zamku posiadały krużganki otwarte na dziedziniec i były dwu lub trzykondygnacyjne, wzniesione w XVII wieku. Wnętrza zamku posiadały bogaty wystrój rzeźbiarski, z marmurowymi i piaskowcowymi portalami.

Architektura kaplicy zamkowej wraz z jej dekoracją architektoniczną ma odpowiedniki w mauzoleach Wojciecha Humieckiego przy kościele dominikanów w Kamieńcu Podolskim oraz Zofii Zamiechowskiej w kościele Trójcy Świętej w Podhajcach.

Źródło: Wikipedia


Dolina


Miasto królewskie lokowane w 1431 roku.

Do 1772 w granicach Rzeczypospolitej, w latach 1772–1918 roku – miasto powiatowe pod zaborem austriackim w Królestwie Galicji i Lodomerii w Cesarstwie Austriackim. W latach 1918–1939 – miasto powiatowe w województwie stanisławowskim w Rzeczypospolitej.

Historia

Dolina została założona w X wieku na terenach bogatych w złoża soli. W XII wieku mieszkańcy zajmowali się wydobyciem soli, rolnictwem i hodowlą bydła. W tym czasie w Dolinie powstał klasztor Wniebowstąpienia Pańskiego, a mnich Teoklist zaczął prowadzić kronikę miejscowości. 1472 rok to pierwsza znana data pojawienia się Żydów w Dolinie. W 1565 i 1570 roku należała do żupy dolińskiej. W XVI wieku osiedlili się z Dolinie pierwsi Żydzi. W 1525 roku miasto lokowano na prawie magdeburskim; miejscowość otrzymała wówczas prawo warzenia soli. W 1594 roku najazd tatarski wyrządził miastu znaczne szkody.

Po rozbiorach Rzeczypospolitej w 1791 roku Austriacy krótkotrwale (na kilka lat) odebrali Dolinie prawa miejskie. W 1811 w ramach reformy oświatowej w mieście powstała dwuklasowa szkoła ogólna, a pod koniec tego wieku – pięcioklasowa szkoła męska i czteroklasowa (później sześcioklasowa) szkoła żeńska z językiem polskim. Nie powiodły się starania mieszkańców o utworzenie szkoły z językiem ukraińskim.

W roku 1900 w mieście powstała Dolińska Warzelnia Solanek.

Według spisu powszechnego z 1921 roku w Dolinie mieszkało 3280 Polaków, 2945 Rusinów (Ukraińców), 2014 Żydów, 522 Niemców i 5 osób innej narodowości.

W mieście miał swoją siedzibę Inspektorat Straży Celnej „Dolina”. Od 1937 stacjonowała też 3 kompania batalionu ON „Stryj”.

We wrześniu 1939 roku Dolinę zajęła Armia Czerwona. 2 lipca 1941 miasto zdobyły wojska węgierskie, które miesiąc później oddały miejscowość pod okupację niemiecką. W latach 1942–1944 Niemcy dokonali zagłady ludności żydowskiej; według danych sowieckich zabito 2546 żydowskich mieszkańców miasta; część na miejscu (największa akcja – 3 sierpnia 1942 rozstrzelano prawie 2 tys. osób na kirkucie), pozostałych w obozie zagłady w Bełżcu. Za pomoc Żydom na rynku miejskim powieszono 20 mieszkańców Babijówki. Zdaniem Siekierki, Komańskiego i Różańskiego pod koniec 1943 roku z tego samego powodu Niemcy rozstrzelali w Dolinie 48 osób, głównie Polaków. Ponadto – zdaniem tych autorów, około 100 polskich mieszkańców Doliny poniosło śmierć z rąk ukraińskich nacjonalistów.

30 lipca 1944 Armia Czerwona ponownie zajęła miasto. Do końca 1945 roku ponad 6 tys. polskich mieszkańców wysiedlono do Polski

Zabytki

Zamek

Kościół katolicki pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Ludzie związani z Doliną

Jan Doliński – polski dygnitarz ziemski z czasów panowania Władysława Warneńczyka i jego następcy, właściciel Doliny,

Stanisław Jaworski– polski aktor teatralny i filmowy,

Antoni Kępiński– polski psychiatra, naukowiec, humanista i filozof; twórca koncepcji metabolizmu energetyczno-informacyjnego i psychiatrii aksjologicznej,

Edward Lorenz– sędzia, działacz społeczny

Władysław Ogrodziński– polski prozaik, eseista, reportażysta, pracownik naukowy, działacz kulturalny i społeczny,

Józef Stemler, ps.: Jan Doliński, Jan Dąbski, Józef Dąbrowski, krypt.: J.S, S. Dąbski – zastępca dyrektora Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rządu na Kraj, pedagog, członek PCK, dyrektor Polskiej Macierzy Szkolnej, działacz społeczny i oświatowy, członek Ligi Narodowej. Oskarżony w procesie szesnastu.


Dubno


Historia

Pierwsza wzmianka o Dubnie pochodzi z XI wieku. Właścicielami miejscowości byli Rurykowicze, następnie książęta haliccy. Od 1619 roku dzieliło losy Ordynacji Ostrogskiej. W latach 1489–1506 Konstanty Ostrogski zbudował zamek obronny, przebudowany w nowoczesną twierdzę w pierwszej połowie XVII wieku. W mieście tym stacjonował 13 Regiment Pieszy Ordynacji Ostrogskiej. Prywatne miasto szlacheckie, położone w województwie wołyńskim, w 1739 roku należało wraz z folwarkiem do klucza Dubno Lubomirskich. W latach 1774–1798 odbywały się w mieście kontrakty, przeniesione tu po I rozbiorze ze Lwowa. Pod koniec XVIII wieku Dubno miało więcej mieszkańców niż stołeczny Łuck.

II Rzeczypospolitej siedziba powiatu w województwie wołyńskim. W 1937 w Dubnie mieszkało 15,5 tys. mieszkańców, w tym 45% Żydów, 29% Ukraińców i 26% Polaków. W II Rzeczypospolitej, od 1931 w mieście mieściło się Papieskie Seminarium Wschodnie. Dubno było też kresowym garnizonem Wojska Polskiego. Stacjonował tu 43 Pułk Strzelców Legionu Bajończyków i 2 Dywizjon Artylerii Konnej

We wrześniu 1939 roku Dubno zostało zajęte przez Armię Czerwoną. 1 października 1939 r. powstał tam jeniecki obóz pracy przymusowej i istniał do lutego 1941 r. Na początku przebywało w nim ok. 2000 jeńców – szeregowców przywiezionych z Szepietówki. Wśród nich ukrywali się też oficerowie Wojska Polskiego. Miejscem zakwaterowania były zupełnie do tego nieprzygotowane chlewiarnie. W budynkach panował brud, brakowało wody, jeńcy nie kąpali się przez trzy miesiące. W początkowym okresie w obozie panował głód, nie było łóżek, całego zaplecza kuchennego ani pralni. Obóz ogrodzono drutem kolczastym. Miejscowy proboszcz nawoływał do niesienia pomocy materialnej jeńcom. Część wziętych do niewoli pracowała przy ładowaniu radzieckich „zdobyczy wojennych” do wagonów kolejowych. Do ZSRR wywożono sprzęt wojskowy, zapasy żywności, maszyny z fabryk, meble itp. Reszta jeńców pracowała przy budowie drogi. Kto wykonał normę, otrzymywał III kocioł (1 kg chleba, dwudaniowy obiad z mięsem i kolację), a ponadto korzystał z łaźni, otrzymywał koc i robocze ubranie. Ci, którzy nie wykonali normy, dostawali 400 g chleba i trochę rozwodnionej zupy. Wieczorami w obozie odbywały się pogadanki polityczne, podczas których mówiono o osiągnięciach ZSRR. Władze obozowe surowo tępiły przejawy życia religijnego. Po obozie krążyły pogłoski, że w Rumunii istnieje liczna armia polska, czekająca tylko na rozkaz wkroczenia do kraju. Po upadku Francji wielu jeńców Polaków załamało się. Obóz zlikwidowano w lutym 1941 r., jeńców rozlokowano po innych miejscowościach. Tuż po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 NKWD dokonało masakry więźniów przetrzymywanych w miejscowym zamku. Odkrycie ciał zamordowanych wywołało pogrom Żydów obwinianych o wspieranie komunizmu.

Od 25 czerwca 1941 r. do 1944 r. pod okupacją niemiecką. W tym czasie Niemcy przeprowadzili eksterminację żydowskiej ludności miasta. 2 kwietnia 1942 r. Żydów uwięziono w getcie liczącym, według Żydowskiego Instytutu Historycznego, 12 tysięcy mieszkańców[12]. Getto likwidowano etapami; największe egzekucje miały miejsce 27 maja 1942 (3,8 tys. ofiar), 5 października 1942 (3 tys. ofiar) i 24 października 1942 (ok. 1 tys. ofiar). Zbrodni dokonywało Sicherheitsdienst z Równego przy udziale niemieckiej żandarmerii i ukraińskiej policji.

W 1943 roku do Dubna ewakuowali się polscy uchodźcy z rzezi wołyńskiej. Część z nich z braku utrzymania oraz pod wpływem zarządzeń niemieckich zgłosiła się na roboty przymusowe w III Rzeszy. Od kwietnia 1943 miasta bronił przed UPA 50–100 osobowy posterunek polskiej policji oraz tolerowana przez Niemców samoobrona. 28 lutego 1944 Niemcy ewakuowali polskich mieszkańców Dubna do Brodów, a stamtąd wywieźli do Rzeszy na roboty[8].

Zabytki

Zamek w Dubnie z bramą z XVI wieku, bastionami z XVII wieku i pałacem Lubomirskich

Kościół Bernardynów z 1614 pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z fragmentami fresków Walentego Żebrowskiego z XVIII wieku (obecnie cerkiew prawosławna)

Klasztor Bernardynów z 1614-29 roku o charakterze obronnym. Zbudowany na planie litery E. W XIX wieku przebudowany, w związku z czym stracił barokowe cechy stylowe. Skasowany przez władze carskie w 1852 i zamieniony w prawosławny monaster św. Mikołaja. Po I wojnie światowej zwrócony katolikom, w latach 1928–1939 katolickie seminarium duchowne. Obecnie (XXI w.) ponownie prawosławny żeński klasztor św. Mikołajaw jurysdykcji eparchii rówieńskiej Kościoła Prawosławnego Ukrainy.

Brama Łucka – powstała w końcu XV wieku i jest jedyną pozostałością fortyfikacji miejskich. Posiada kształt niewielkiego barbakanu ze ścianami grubości 2 metrów. Na początku XVII w. otrzymała trzecią kondygnację. W 1785 roku zamurowano w niej przejazd i strzelnice.

Klasztor karmelitanek trzewiczkowych – zbudowany w stylu barokowym w 1686 roku na planie litery L. W 1890 roku zlikwidowany przez Rosjan. W jego zabudowaniach od 2004 mieści się prawosławny żeński monaster św. Barbarynależący do Patriarchatu Kijowskiego[16]

Kościół św. Józefa w stylu barokowym z 1817 roku. Po 1959 roku hala sportowa. W 1993 roku zwrócony katolikom.

Synagoga z 1784 roku.

Cerkiew św. Jerzegoz 1709 na przedmieściu Surmicze

Cerkiew Przemienienia Pańskiego z 1839 roku

Sobór św. Eliaszaz 1907 roku w stylu bizantyńsko-rosyjskim

Cmentarz katolicki

 

Ludzie związani z Dubnem

Tadeusz Czacki – polski działacz oświatowy i gospodarczy, pedagog, historyk, ekonomista, bibliofil, numizmatyk, współtwórca Konstytucji 3 Maja,

Wacław Hipsz– polski duchowny katolicki, prezbiter diecezji łuckiej,

Józef Jankielewicz– polski drukarz,

Jan Chryzostom Kaczkowski– proboszcz w Dubnie, później biskup,

Antoni Malczewski– polski poeta, prekursor romantyzmu, alpinista.

Czesław Mystkowski– polski malarz, czynny w koloniach holenderskich w Azji południowo-wschodniej,

Jan Pohoski– polski działacz niepodległościowy, inżynier architekt, wiceprezydent Warszawy w latach 1934–1939, zamordowany przez Niemców w Palmirach,

Wiktor Poliszczuk– ukraiński prawnik i politolog, dziennikarz i publicysta, badacz ideologii ukraińskiego nacjonalizmu,

Ignacy Radliński– polski religioznawca, filolog klasyczny, historyk, krytyk biblijny,

Feliks Sawicki– polski duchowny katolicki, wieloletni proboszcz w Malborku,

Stanisław Skalski– polski dowódca wojskowy, generał brygady pilot Wojska Polskiego, as myśliwski okresu II wojny światowej o najwyższej liczbie zestrzeleń wśród polskich pilotów,

Tamara Wiszniewska– polska przedwojenna aktorka filmowa.


Kałusz


Miasto królewskie lokowane w 1534 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim. Następnie znajdowało się w zaborze austriackim (Galicja) od 1772 do 1918 roku. Powróciło do Polski po upadku Austro-Węgier, na krótko znajdując się pod administracją ZUNR (listopad 1918 – marzec 1919), od 1939 roku pod okupacją radziecką, 1941 – niemiecką, 1945 – na powrót radziecką, od 1991 – pod administracją ukraińską.

Historia

W roku 1469 król Kazimierz Jagiellończyk ufundował w leżącej w dobrach królewskich wsi Kałusz katolicki kościół parafialny. W 1549 roku na polecenie króla Zygmunta Augusta hetman wielki koronny Mikołaj Sieniawski lokował w tym miejscu miasto. Cztery lata później Zygmunt August za zasługi nadał Kałusz i przyległości hetmanowi Sieniawskiemu i jego potomkom w linii męskiej. Miasto w tym czasie było ośrodkiem wydobycia soli, nawiązuje do tego herb miasta przedstawiający poza literą K i półksiężycem 3 bałwany soli. W 1595 roku liczące około 55 domów miasto złupili Turcy. Tu też rozegrały się zwycięskie bitwy wojsk polskich: hetmana Jana Sobieskiego z Tatarami Selim Gereja w 1672 i Andrzeja Potockiego z Turkami w 1675 roku. Miasto rozwijało się do roku 1770, gdy wyludniła je zaraza. W 1782 roku miasto zajęli Austriacy.

W 1905 otwarto nowy szpital w Kałuszu.

II Rzeczypospolitej stolica powiatu w województwie stanisławowskim. W 1914 roku pobudowano w Kałuszu nowoczesną kopalnię eksploatacji soli potasowych i kainitu, która jednak – ze względu na wybuch pierwszej wojny światowej – produkcję rozpoczęła dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1922 roku otwarto siostrzaną kopalnię w Stebniku koło Drohobycza).

II wojna światowa

II wojna światowa wstrząsnęła życiem mieszkańców Kałusza, wśród których przeważali górnicy, kupcy, rzemieślnicy. Sowieci zajęli miasto 21 września 1939 roku, a w 1940 wywieźli w głąb Rosji polskich mieszkańców miasta. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej miasto przeszło pod okupację niemiecką. W październiku 1941 roku Niemcy dokonali morderstw tysięcy Żydów z Kałusza i okolic, a w kwietniu 1942 roku wywieźli z miejscowego getta pozostałych do obozu w Bełżcu lub przeniesiono (w sierpniu) do obozu w Stanisławowie. Zaciąg Ukraińców do niemieckiej dywizji SS Galizien organizował w Kałuszu Ukrainiec Izydor Pigulak. 3 listopada 1943 roku Niemcy rozstrzelali w Kałuszu 18 ukraińskich uczniów szkoły handlowej, a 6 maja 1944 roku 42 innych Ukraińców. Kałusz został wyzwolony przez 11 Karpacką Dywizję Piechoty AK w ramach Akcji Burza. W roku 1945 po wytyczeniu nowych granic, polskich mieszkańców Kałusza przymusowo przesiedlono do Polski.

Zabytki

Zamek – w 1661 r. odnotowano istnienie niewielkiego zamku otoczonego wałem.

  • zamek w Chocinie
  • ratusz
  • kościół św. Walentego
  • cerkiew Ofiarowania Pańskiego
  • dom kultury
  • cmentarz żydowski

Ludzie związani z miastem